Het oriëntatievermogen van vissen is indrukwekkend en raadselachtig tegelijk. Want hoe zijn (rivier)vissen in staat om in een steeds veranderende aquatische leefomgeving (migratie)routes te onthouden? In het water hebben ze weinig vaste oriëntatiepunten en de sterkte van de waterstroming, de helderheid en hoogtestand van het water fluctueert continu. Bestaande oriëntatiepunten kunnen plotseling van plaats veranderen. 

Wat is hun geheim?
Met een mentale kaart die vissen van hun leefomgeving maken, door al hun zintuigen in te zetten en constant kleine hoeveelheden informatie op te slaan, onthouden vissen hun routes. Zoals de grondel een mentale kaart maakt van een rotsgebied, gebruiken vissen die migreren (glasaal, stekelbaars, rivierprik en de zalm) hun speciaal samengestelde oriëntatievermogen om in paaigebieden te komen, soms wel duizenden kilometers verderop. De glasaal is bijvoorbeeld voor de migratie van de Sargossozee naar de Europese binnenwateren aangewezen op zijn oriëntatie op de maan, het aardmagnetisch veld, chemische signaalstoffen, stroming en getij. Mits invloeden van buitenaf zijn tocht niet verstoren.

De visserij, de waterkwaliteit en ingrepen in de waterhuishouding ontwrichten de migratie van de vis omdat hun oriëntatievermogen onder die invloeden verstoord raken. Ingrepen in de waterhuishouding hebben als negatief effect dat belangrijke migratieroutes afgesloten worden en dat habitats verloren gaan onder invloed van dit menselijk optreden. De elektrische kabels van de windturbines in de Noordzee hebben tevens een negatieve uitwerking op het oriëntatievermogen van vissen. Deze kabels produceren elektromagnetische velden die hun oriëntatie in de war brengt. Verhoogde geluidsniveaus in de omgeving en een aangetaste fysische waterkwaliteit verstoren het oriëntatievermogen van alle vissen. Samengevat kan men zeggen dat de mens het vernuftige oriëntatievermogen van de vis ruw verstoort en dat dit het voortbestaan van vissen in gevaar brengt.

Het vermogen tot onthouden is voor een vis net zo nuttig als voor een vink of vos . Toch hebben mensen een lage dunk van de cognitie van vissen en blijven ze herhalen dat vissen een geheugen hebben van slechts drie seconden. Terwijl dat natuurlijk een fabeltje is. Al in de jaren ’90 is wetenschappelijk aangetoond dat goudvissen zich zaken kunnen herinneren die ze maanden geleden hebben geleerd. Daarnaast hebben vissen kennis van tijd en ruimte; ze kunnen bijvoorbeeld onthouden dat er eten beschikbaar is op bepaalde tijdstippen of plekken. Voor vissen is het trouwens geen probleem om de weg te vinden door een doolhof.

Een bekende studie naar het vissengeheugen is die van Culum Brown, een bioloog met een bijzondere belangstelling voor vissencognitie. Deze Brown onderzocht bij volwassen roodgevlekte regenboogvissen hoe snel ze iets leerden met gebruik van hun langetermijngeheugen. De resultaten waren verbluffend. De regenboogvissen wisten zich zaken te herinneren die zij elf maanden geleden slechts eenmaal gezien hadden. En dan te bedenken dat elf maanden een derde van het leven van een regenboogvis beslaat.